Angielska przygoda z Moskalami zaczęła się na dobre w 1553 wraz z odkryciem drogi północnej. W efekcie, już w 1558 wybucha pierwsza wojna północna, a w 1564 rozpoczyna się spec-akcja oprycznina…
W 1569, z jednej strony my mamy wielką unię polsko-litewską, a z drugiej Kompania Moskiewska otrzymuje fantastyczne przywileje od Iwana IV. Wprawdzie w 1571 chan krymski spalił Moskwę, tak iż wedle angielskiego posła Hieronima Horsey aż rok trwało sprzątanie trupów, ale Iwan się uratował odwołując opryczninę w 1572. W owym roku umiera nasz Zygmunt II, a w maju 1573 ów poseł po raz pierwszy przybywa do Moskwy. Sir Horsey nie dość że władał holenderskim i polskim, to wnet nauczył się czytać i mówić po rosyjsku. Rychło staje się „faworytem cara” a jego przyjacielem zostaje m.in. bojar Borys Godunow, no ale Horsey ma też tam potężnych wrogów w osobie Wasyla Szczełkałowa i jego brata*.
W 1577 poseł jest znowu w Londynie z listami od cara, aby w 1581 wrócić do Moskwy, wszak ów rok był fatalny dla Iwana IV: Horsey was, in the summer of 1581, despatched back to Russia with a supply of copper, lead, powder, salt-petre, brim-stone and other things, to the value of nine thousand pounds ; all which he safely delivered, and received immediate payment from the Czar.
Tymczasem Holendrzy nie zasypiali gruszek: The Dutch merchants had intruded themselves to trade into those countreys, notwithstanding a privilege of the sole trade thither was long before granted to the English merchants.
Anglicy próbowali ratować sytuację:
„Elizabeth sent an official envoy, Sir Jerome Bowes, back with Pissemsky to dissuade the tsar from his choice and to smooth negotiations for a treaty specifying privileges for the Muscovy Company… Bowes states that he had succeeded in obtaining a new charter of privileges for the Company, by which all strangers, save the English, were excluded fromt he Russian trade on the northern coasts. The document was signed and sealed, and was to be delivered to him at his next coming to court, when the Czar fell sick and died [z przejedzenia wg Bowesa…]” – co za pech… w efekcie, trzech angielskich lekarzy Iwana IV ucieka do Londynu.
Próbując wkraść się w łaski teraz-regenta-Godunowa Horsey posuwa się do wyjątkowo podłego czynu – sprowadzenia w 1585 z Rygi do Moskwy Marii „królowej” Inflant**. Księżna Maria była ostatnią znaną potomkinią słynnej Zoe Paleologii i pierwszą następczynią tronu po panującym, mało-samodzielnym carze Fiodorze I, szwagrze Godunowa. Zofia była wtedy na utrzymaniu polskiego dworu i Horsey zdobył jej zaufanie m.in. poprzez (nieświadomego?) kardynała Radziwiłła. Zofia nie miała ochoty oddawać się w ręce Godunowa, ale Horsey całkiem cynicznie dał jej gwarancję bezpieczeństwa… W efekcie Godunow pozbył się zagrożenia i zamknął Zofię w klasztorze nieopodal Ławry Troicko-Siergijewskiej.
Na niewiele to się zdało, bo wprawdzie latem 1586 sir Jerome jest z powrotem w Moskwie i sprawy idą przez chwilę znakomicie, ale nasz król Stefan umiera gwałtownie w grudniu 1586, a Horsey zostaje „delikatnie” wypchnięty z Rosji (w perspektywie powszechnie oczekiwanego podboju Wysp przez hiszpańską armadę…) i we wrześniu 1587 wraca do Londynu***. Przy tym zabiera ze sobą do Anglii egzemplarz słynnej Biblii Ostrogskiej****, podarowanej mu jeszcze przez Iwana IV. W Warszawie jest w 1590, przejazdem do Moskwy – oto kilka ciekawych przygód z jego słynnych pamiętników:
„Horsey pisał o Polakach jako o narodzie „dumnym i wyniosłym”, ale pozytywnie odczuł na własnej skórze wyjątkową polską gościnność. Pragnąc zobaczyć królową Annę, zakradł się pod jej okna przebrany w liberię jednego ze służących. Gdy tam stał, odurzony mocnym zapachem goździków, lilii i „innych słodkich roślin oraz dziwnych kwiatów” (zapewne był to ogród przyzamkowy), dostrzegł, że do komnaty weszła królowa Anna i zasiadła do wieczerzy. Zatem wmieszał się w orszak Jagiellonki i mógł dokładniej zaobserwować, jak zasiada ona pod baldachimem z białego jedwabiu, usytuowanym na wielkim tureckim dywanie. Zauważony jako obcy przybysz, dyplomata wyznał szczerze: „Przybyłem tu tylko w tym celu, by zobaczyć królową i ceremonie dworskie. Jeśli popełniłem jakąś zniewagę, to błagam o przebaczenie”. Królowa Anna nie obraziła się bynajmniej, a nawet wdała się z Horsey’em w dyskusję na temat Elżbiety I Tudor i katolicyzmu w Anglii. Wymiana zdań miała gwałtowny przebieg, ponieważ Jagiellonka nie pałała sympatią do córy Henryka VIII, przypisując jej śmierć „wielu świętych katolików”, zaś Horsey, kontrargumentując, oczywiście apoteozował swoją władczynię. Anna nie była zadowolona z wyjaśnień dyplomaty, lecz do jakichś przykrych zgrzytów nie doszło.”
*) Wasyl Szczełkałow był posłem do Zygmunta II oraz, wraz ze swoim bratem Andrzejem, wielkim wrogiem Anglików i ich przywilejów… В 1601 году он подвергся опале «за самовольство» и избавился от неё только при появлении в Москве Лжедмитрия I, который пожаловал его в окольничие. Хотя, по мнению современников, Василий Яковлевич и уступал брату в «дипломатической ловкости» и уме, он был самым влиятельным дьяком после брата, в истории России. Братья Щелкаловы являлись одними из богатейших людей своего времени и были связаны родством со многими знатнейшими фамилиями России.
https://ru.wikipedia.org/wiki/Щелкалов,_Андрей_Яковлевич
**) „W 1577 Magnus nawiązał tajne pertraktacje z królem Polski Stefanem Batorym, co spowodowało jego uwięzienie przez Iwana Groźnego. Zmuszony do zrzeczenia się tytułu królewskiego, uznał się za poddanego Rzeczypospolitej i wziął udział w wojnie moskiewskiej Stefana Batorego.”
„In 1609, she entered into correspondence with her false cousin, False Dmitry II, who had proclaimed himself Tsar. Her subsequent fate is not documented.” В 1609 году, по донесению старцев Троицкого монастыря царю Василию Шуйскому, она «мутит в монастыре, называет вора [Лжедмитрия] братцем, переписывается с ним и с Сапегой» — то есть ведёт себя изменщически.
https://ru.wikipedia.org/wiki/Мария_Старицкая
***) „It will be remembered how fixed an idea the late Czar, Ivan, had held, of seeking a refuge in England in case of the hatred of his subjects obliging him to fly from his own country. We are now told by Horsey that the Protector, Boris Godunow, had adopted this favourite project of his late master, and had actually collected treasures and stores at the Sollavetsca monastery, on the north coast, „to have them ther readie to be transported into England ; holdinge itthe sharest refuge, and saffest receptacle, in case of necessitie he should be inforced thereunto.” Unhappily this timid precaution of the Protector became known, and the ancient nobility, growing jealous of such evidence of partiality towards the English, showed their ill feeling in a diminished kindliness towards Horsey himself. He accordingly hastened the execution of his remaining business ; and set out on his return to England in the summer of 1587, taking with him letters from the Czar to Elizabeth.”
****) „W 1563 roku ukazała się w języku polskim kalwińska tzw. Biblia brzeska, a w 1572 roku Biblia nieświeska w przekładzie arianina Szymona Budnego. Jak pisze Jarosław Isajewycz, „po ukazaniu się wydań katolickich i protestanckich Biblii został ostrzej postawiony problem prawosławnego wydania, które można byłoby przeciwstawić publikacjom polskim”… W celu wydania Księgi zostały odlane nowe czcionki, z których złożono 3 240 000 znaków drukarskich na 1256 stronicach. Wydrukowano i zszyto co najmniej tysiąc egzemplarzy. Biblia Ostrogska stała się swoistym świadectwem dojrzałości ideologicznej i moralnej narodów wschodniosłowiańskich. Książę Konstanty Wasyl Ostrogski podarował ją papieżowi Grzegorzowi XIII… Przekład Biblii Ostrogskiej stanowił podstawę późniejszych tłumaczeń Pisma Świętego na język rosyjski i ukraiński.”
PS. https://en.wikipedia.org/wiki/Dyak_(clerk)
